Een eeuw van strijd tegen Zwarte Piet

Er wordt al bijna een eeuw strijd gevoerd tegen Zwarte Piet. Een uitgebreid overzicht, dat eerder werd gepubliceerd door No More Blackface Leiden op de website “Rapportage Zwarte Piet” over het uiterlijk van de Pieten bij de Leidse intocht van 2018.

1920-1940: rechtbankverslagen en individuele getuigenissen

De vroegst vastgelegde en overgeleverde kritiek op de Zwarte Piet-figuur is te vinden in 1927 in de Rotterdamse Courant. Een zwarte man had een witte havenarbeider geslagen nadat de eerstgenoemde door deze havenarbeider was uitgescholden voor Zwarte Piet. De zwarte man moest voor de politierechter verschijnen. De politierechter en de rechtbankjournalist toonden begrip voor de zwarte man en hij kwam ervan af met een relatief lage boete en een begripvol verslag in de krant.

Op historiek.net wordt verslag gedaan van een soortgelijk incident in de jaren 30 (zie ook hier). De bokser Albert Lafour zou coulance hebben gekregen van een agent, nadat Lafour een paar kinderen die hem voor Zwarte Piet hadden uitgemaakt wat hardhandig had aangepakt. In een later vraaggesprek met de VPRO vertelde Lafour echter dat deze kinderen hem niet voor Zwarte Piet uitmaakten, maar andere scheldwoorden riepen. Toch getuigt hij in het vraaggesprek van zijn afkeer van Zwarte Piet, ook al in de jaren 30. Hij deed zelf niet mee aan het Sinterklaasfeest vanwege zijn afkeer van de racistische karikatuur.

Op 19 april 1930 komt er een speciaal nummer uit van de Groene Amsterdammer, het zogenaamde N****-nummer, met daarin onder andere een stuk van Melis Stoke – pseudoniem van Herman Salomonson – over raciale stereotyperingen in reclames én in het Sinterklaasfeest. Hij eindigt zijn stuk met een aanbeveling die pas decennia later werd uitgeprobeerd en toen voor hevige commotie zorgde: “(…) En aangezien elk opvoedingssysteem zich richt op een komende generatie, moet u met de kinderen beginnen, door bijvoorbeeld op 5 december a.s. een zwarten Sinterklaas te laten optreden, gediend door een wit knechtje…”

1940-1960: voornamelijk kritiek uit buitenland en Nederlandse koloniën

Op 2 februari 1945 verschijnt in dagblad De Stem het bericht dat zwarte Amerikaanse soldaten met succes bezwaar maakten tegen het gebruik van de Zwarte Piet-figuur in een bevrijde stad in het zuiden van Nederland op 5 december 1944: “Men moest Nederlanders uitleggen, dat er grapjes zijn, die anderen met den besten wil van de wereld niet onschuldig kunnen opvatten, hoe onschuldig ook bedoeld.” (1)

Achjar Hadi stelt in 1952 in de Indonesische krant Siasat dat het feest met Zwarte Piet een beeld voor kinderen schetst waarin gekleurde mensen lager in rang zijn dan witte mensen. Dit leidt tot een polemiek met een anonieme auteur in De Nieuwsgier (een Javaanse krant, gericht op Nederlanders), waarbij uiteindelijk de anonieme auteur het gelijk van Achjar Hadi erkent en pleit voor een aanvulling van het feest met Witte Jannen, waarbij de Sint zelf zwart mocht zijn, als het ware een echo van de oproep van Melis Stoke in 1930 in de Groene.

In hetzelfde jaar schrijft Jan Meijer in Het Vrije Volk over een Rotterdamse etalage rond Sinterklaastijd, waarin Zwarte Piet werd “verbonden met een eeuwenoud westers stereotype over gevaarlijke Afrikaanse kannibalen”. Het is hier niet duidelijk of de kritiek over de Zwarte Piet-figuur gaat of over de stereotypering van Afrikanen.

Tot slot komt de kritiek in deze decennia weer vanuit Engelstalig gebied. In 1958 staat in dezelfde krant een interview met de Schotse May Caldwell, waarin ze stelt: “Ik geloof dat het in een tijd, waarin de tegenstellingen tussen de rassen helaas steeds groter dreigen te worden, niet juist is om n****s als olijke slaven voor te stellen.” Twee jaar later schrijft Joop van den Berg in de Nieuw Guinea Koerier dat het Sinterklaasfeest een “door en door koloniaal” feest is.

1960-1980: de eerste landelijke ophef en Zwarte Piet in het licht van de onafhankelijkheid van Suriname

De eerste Zwarte Piet-rel vindt plaats in 1963 in het Noord-Brabantse plaatsje Wanroij. Vanwege het eeuwfeest van de afschaffing van de slavernij weigert directeur Arnold Ras van de lokale basisschool de Zwarte Piet-figuur. Zijn voornaamste bezwaar tegen de racistische karikatuur is dat het voor mensen van kleur niet prettig is om te zien dat Zwarte Piet dienst doet als knecht. Ook de juten zak waarin stoute kinderen worden gegooid moet weg en Zwarte Pieten worden vervangen door witte diakens.

Ras uit zijn kritiek in het lokale blad Wanroijs Nieuws voor Iedereen. Zijn oproep leidt tot een nationale rel, met opiniërende stukken in (landelijke) dagbladen als De Tijd, De Volkskrant, De Gelderlander en Haagse Courant. Op 2 januari 1963 schrijft De Tijd een samenvatting van de afloop van de actie. Godfried Bomans heeft zich, verkleed als ridder Ivanhoe, opgeworpen als beschermer van de traditie. Achter Ras’ rug om zijn Zwarte Pieten geregeld. De witte diakens worden in plastic zakken afgevoerd. Ras ondervindt een nederlaag.

Ondanks deze nederlaag vindt het jaar daarop op televisie een kleine verandering plaats. In 1964 verklaart de televisie-Sinterklaas Adri van Oirschot de zak voor stoute kinderen ongewenst. De roe wordt door hem afgeschaft en hij verbiedt de Zwarte Pieten krom te praten en overdreven dom te doen. Het meest opvallende element aan Zwarte Piet, de huidskleur, blijft ongewijzigd. Bovendien spreekt tv-hoofdpiet Piet Römer begin jaren 70 nog met een licht Surinaams accent.

Op 29 november 1965 vinden we de eerste (overgeleverde) kritiek op Zwarte Piet uit de westelijke koloniën. In een ingezonden brief in Amigoe di Curacao staat met krachtige bewoordingen: “Ik ben van mening dat het er opvoedkundig alleen maar aan meewerkt onze kinderen van kinds af aan een minderwaardigheidsgevoel voor het zwarte ras bij te brengen.”

De roep om Witte Pieten, die in 1930 door Melis Stoke in De Groene werd geuit, krijgt in 1968 een sterke impuls. Op 7 december 1968 pleit M.C. (Riet) Grünbauer in weekblad Panorama voor het Witte Pietenplan.

Het hele plan was uitgewerkt in twee pagina’s. Grünbauer uit kritiek op de huidskleur en het imago van dommige griezeligheid van Zwarte Piet. Ze pleit voor Pieten zonder zwarte schmink, zodat “onze kinderen niet langer pret beleven ten koste van een ander ras”.(2) Naast de publicatie in de Panorama zette Grünbauer zich ook via andere kanalen in voor een racisme-vrije Sinterklaasviering. Ze flyerde, schreef brieven aan de Tweede Kamer en zocht actief contact met landelijke dagbladen. Haar inzet werd haar niet in dank afgenomen. Ze kreeg te maken met telefonische en fysieke bedreigingen en intimidatie, waaronder een huisbezoek van zwart geschminkte mannen. Na deze voorvallen stopt Grünbauer met haar acties.

Een jaar later, op 21 november 1969, zijn een zwarte Sint met Witte Pieten aanwezig op een anti-Navo-congres, als symbolische kritiek op de houding van de NAVO, die de witte hegemonie in – wat toen heette – Derde Wereld-landen steunde en verstevigde.

Wie dacht dat de discussie alleen werd gevoerd in – toen nog – linkse bladen als Trouw en De Tijd, komt bedrogen uit. In een column in De Telegraaf van 4 december 1971 wordt opgetekend: “Dat symbool van angst, straf en discriminatie past niet meer in ons behaaglijk mensbeeld. (…) de tijden zijn veranderd (…) Dag zwarte Piet!” (zie hier, vanaf minuut 5:36)

Enkele dagen later, op 7 december 1971, maken Swartclaes en een “wit geschminkte Surinamer” als knecht hun opwachting in Leeuwarden bij een politiek café. Swartclaes laat optekenen in de Leeuwarder Courant: “In die Sinterklaas en Zwarte Piet ziet die maatschappij van jullie een geheiligde bevestiging en rechtvaardiging van de exploitatie van de gekleurde mensen, de arme zuiderlingen, door de witten, de rijke noorderlingen.”

De thematiek van de onafhankelijkheidsstrijd en het (neo-)kolonialisme blijft een ingangspunt voor de kritiek op Zwarte Piet. In 1974 schrijft C.J. de Koning in het Nederlands Dagblad: (3)

“Maar… helaas het moet gezegd:
Hij heeft ‘zwarte’ Piet geknecht!
En gelukkig: op dit feit
krijgt men nu in onze tijd
plotseling de juiste kijk.
Het is uit met de praktijk
van de oude blanke Klaas:
zwarte Piet wordt eigen Baas!”

Dit kan ironisch bedoeld zijn, zoals Helsloot vermoedt, maar het is tekenend dat de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas wordt opgevoerd als symbool van kolonialisme en nieuwe onafhankelijkheid. Op 27 november 1975 wordt de onafhankelijkheid van Suriname in een cartoon uitgebeeld door een Zwarte Piet met een t-shirt van de Surinaamse vlag die afscheid neemt van Sinterklaas met een Nederlandse landkaart op de mijter.(4) In 1976 legt een cartoon in Trouw een expliciet verband tussen Zwarte Piet en apartheid. Op een schoorsteen hangt een briefje “Slegs voor zwartman”, een verwijzing naar het apartheidsregime in Zuid-Afrika.(5)

1980-2000: tegenstanders verenigen zich, de eerste kritiek via televisie

In 1980 wordt het Sinterklaasfeest in Suriname als verouderd koloniaal symbool vervangen door Kinderdag. Een jaar later, in november 1981, start de Solidariteits Beweging Suriname in Utrecht (SBS) de actie “Sinterklaas vieren zonder Zwarte Piet”. SBS gaat in tegen het beeld dat een zwarte knecht met een witte meester oproept en vindt “de huidige rolverdeling in het Sinterklaasfeest beschamend, omdat zij het superioriteitsgevoel van blanke Nederlanders symboliseert, waarbij voor de zwarte mensen de positie wordt benadrukt die zij al eeuwenlang in onze samenleving hebben ingenomen: de knecht, die ondergeschikt is aan de blanke meester en de slechte baantjes op moet knappen. (…) Terwijl Zwarte Piet de man blijft met de grote dikke lippen, met overdreven grote oorbellen en zo zwart mogelijk geschminkt. Kortom: een domme, clowneske figuur, die zich geen houding weet te geven in onze ‘beschaafde’ blanke samenleving. Daarbij wordt zelfs een namaak-Surinaams accent niet geschuwd. Geen wonder dat veel Surinamers rond Sinterklaastijd voor Zwarte Piet worden uitgescholden. De witte kinderen wordt het blanke meerderwaardigheidsgevoel er als met de paplepel ingegoten. Dat kan nooit de bedoeling zijn van het Sinterklaasfeest.” (6)

Niets blijkt zo profetisch als het stuk van 5 december 1984 in NRC Handelsblad over de kritiek op Zwarte Piet: “De discussie over Zwarte Piet is nog niet voorbij – hij begint nog maar net. Zwarte Piet is bezig een van de kernsymbolen te worden in de rassenkwestie hier te lande.” Op dezelfde dag wordt in Trouw een cartoon van Son gepubliceerd waarin een zwart jongetje met een koffer aan de ene kant een Sint met een zwarte knecht ziet en tegelijkertijd van een witte moederfiguur te horen krijgt: ”Je zult van Nederland gaan houden, Ricardo… Hier heb je geen enkele vorm van discriminatie.” (7)

Waar in de decennia hiervoor nog incidenteel stukken in de media opduiken, wordt vanaf midden jaren 80 ieder jaar ten minste een keer kritiek op Zwarte Piet geuit via een groot landelijk dagblad, een pressiegroep en/of op televisie. Zo benadrukt in 1985 de Amerikaanse sociologe Toni Stuart in NRC Handelsblad dat naast de andere kritiek op Zwarte Piet ook de speels- en kinderlijkheid van Piet een stereotype was dat “door de blanke slavenhouders in het leven is geroepen om het gebruik van zwarten als slaven te rechtvaardigen” (NRC Handelsblad, 5 december 1985).

In 1986 is de beweging Surinaams Links actief, met de oproep om van het Sinterklaasfeest een feest te maken voor en door kinderen.

De actiegroep “Racisme is overal – stop waar je het tegenkomt” plakt midden jaren 80 posters met de slogan “Witte Klaas en Zwarte Piet? Dat is geen feest”. (8)

In 1987 komt er voor het eerst kritiek op Zwarte Piet op televisie. In het kinderprogramma Sesamstraat vertelt Gerda Havertong aan Pino dat door Zwarte Piet het voor veel zwarte mensen, volwassenen en kinderen, helemaal geen feest is rondom de Sinterklaastijd. Een jaar later, in 1988, publiceert Rahina Hassankhan “Al is hij zo zwart als roet”, een boek over de geschiedenis van de racistische karikatuur. In het boek wordt aangetoond dat de racistische karikatuur pas na de slavernij een rol speelt in het Sinterklaasfeest. In hetzelfde jaar probeert het Haags Anti Racisme en Discriminatie Team een anti-discriminatiecode in te voeren op openbare scholen. Deze code houdt in dat Zwarte Piet zou moeten worden afgeschaft op openbare basisscholen in Den Haag.

Voor zover bekend vonden in 1993 in Amsterdam en Zaandam de eerste intochten plaats met ook anderskleurige Pieten. (9) Volgens een enquête in de Volkskrant (4-12-1993) vond de helft van de witte en twee derde van de zwarte ondervraagden dat een goed idee. In 1996 wordt het actiecomité Zwarte Piet = Zwart Verdriet opgericht. Met het uitdelen van flyers en het organiseren van demonstraties in de Bijlmermeer weten zij 1200 handtekeningen te verzamelen onder een pamflet dat oproept tot afschaffing van Zwarte Piet. Enkele actievoerders worden in 1997 uitgenodigd voor een tv-programma met Sonja Barend, Barend en Witteman (B&W). Wat volgt, is een zeer heftige discussie over Zwarte Piet in de studio in Hilversum. Een jaar later wordt het boek “Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht” gepubliceerd, met bijdragen van Lulu Helder, Scotty Gravenberg, Astrid Roemer, Philomena Essed, Waldo Heilbron, Anil Ramdas en Diana Fräser.

2000-2010: diverse vormen van kritiek houden aan

In februari 2003 verlaat Gerda Havertong de opnames van het KRO-programma “De tijd van ons leven”, nadat de publieksopwarmer het publiek zover kreeg “Zie ginds komt de stoomboot” te zingen. “Wat is dat voor associatie, twee maanden na Sinterklaas? Hoe komt het in je hoofd om zo’n lied te gaan zingen als er een zwarte vrouw opkomt? Ik vind het een groffe belediging.”

Aan het eind van dat jaar biedt het Global Afrikan Congress Nederland, een samenwerkingsverband van onder andere Landelijk Platform Slavernijverleden, Landelijk Platform Surinaamse Politici en het Europees Anti Racisme Netwerk, de petitie “Afschaffing Zwarte Piet” aan aan een aantal Tweede Kamerleden (tekst van de petitie). Enkele dagen eerder staat er een interview in de Haagsche Courant met een van de stuwende krachten achter deze petitie, Barryl Biekman, voorzitter van het Landelijk Platform Slavernijverleden. In het interview stelt zij dat het feest niet meer van deze tijd is. (10)

In de verhaallijn van het Sinterklaasjournaal in 2006 vaart de stoomboot door de regenboog, waardoor enkele Pieten van kleur veranderen. Het regent protest. Aan het eind van het verhaal zijn alle Pieten weer zwart. De enige blijvende wijziging is dat er sindsdien bij het Sinterklaasjournaal niet meer gesproken wordt van Zwarte Piet, maar slechts van Piet.

Op 26 november 2006 legt Jörgen Raymann bij het televisieprogramma Life & Cooking uit dat mensen gekwetst zijn door de vertoning van Zwarte Piet: pikzwart en met extreem grote lippen. “Dat gebeurt niet als je door een schoorsteen gaat. Gebruik dan blanke mensen met echt een beetje roet op het gezicht.”

In augustus 2008 willen de Zweedse kunstenares Petra Bauer en de Duitse kunstenares Annette Kraus in samenwerking met Untold en de actiegroep Doorbraak een protestmars als performance houden bij het Van Abbemuseum in Eindhoven, als onderdeel van de tentoonstelling “Be(com)ing Dutch”. De kunstenaressen focusten zich op Zwarte Piet en wat deze figuur over de Nederlandse identiteit zegt. Nog voordat de manifestatie van start kon gaan, werd hij afgelast wegens massale geweldsbedreigingen.

2011 – heden: instanties spreken zich uit, media-aandacht en protest

Vanaf 2011 is er geen jaar te vinden zonder kritiek op Zwarte Piet. De stroom aan kritiek wordt zo groot dat we vanaf dit punt geen volledigheid meer nastreven.

Op 13 oktober 2011 stelt internationaal model Doutzen Kroes in de talkshow Pauw en Witteman zich te schamen voor Zwarte Piet:”Zwarte Piet, dat kan echt niet meer.” Bijna een maand later worden de kunstenaars Quinsy Gario en Jerry Afriyie hardhandig gearresteerd bij de Sinterklaasintocht in Dordrecht. Beiden droegen een t-shirt met de tekst “Zwarte Piet is racisme”. Het OM en de Nationale Ombudsman verklaren later dat de aanhouding onterecht is geweest en dat er buitenproportioneel veel geweld gebruikt is bij de arrestaties.

Eind 2012 komt er een rapport uit over de manier waarop Zwarte Piet door Amsterdammers wordt ervaren. Een van de conclusies van het onderzoek is dat een substantieel deel van de Amsterdammers Zwarte Piet discriminerend voor zichzelf of anderen vindt.

Op 22 oktober 2013 wordt aangekondigd dat Verene Shepherd, voorzitter van Working Group of Experts on People of African Descent van de OHCHR, namens de Verenigde Naties onderzoek gaat doen naar Zwarte Piet. Shepherd uit in een interview felle kritiek op de traditie: “Als zwart persoon zeg ik, als ik in Nederland zou wonen, zou ik me er tegen verzetten. Mijn persoonlijke mening is, dat dit in de 21ste eeuw niet zou mogen gebeuren.”

Een dag later, 23 oktober, staat in De Volkskrant een groot interview met kunsthistoricus Elmer Kolfin waarin hij stelt dat er een een-op-een-relatie is tussen Zwarte Piet en tot slaaf gemaakte Afrikaanse kinderen in de zestiende en zeventiende eeuw. Een maand later pleit Leonie Breebaart in Trouw dat Zwarte Piet echt moet verdwijnen.

Tijdens de intocht van 2013 in Amsterdam vindt een groot, stil protest plaats. Er worden protestborden meegedragen waarop teksten staan als “Zwarte Piet is racisme”, “Free Piet”, “Samen feesten met meer kleur”, “Minder racisme” en “Alle kinderen moeten van Piet kunnen houden”. Een half jaar later – op 3 juni 2014 – oordeelt de bestuursrechter dat de vergunning voor de intocht in 2013 onterecht is afgegeven, omdat de burgemeester bij het afgeven van de vergunning te weinig rekening heeft gehouden met de gevoelens van alle Amsterdamse burgers. De rechter stelt in het vonnis vast dat Zwarte Piet kwetsend is voor zwarte mensen en leidt tot negatieve stereotypering. Op 26 augustus dat jaar komt naar buiten dat de winkelketen Hema in 2015 stopt met het gebruik en de verkoop van Zwarte Piet in zijn winkels. Ook supermarktketen Albert Heijn en drogisterijketen Kruidvat zeggen toe te stoppen met het gebruik en de verkoop van de omstreden figuur. In oktober 2014 vindt op initiatief van Anousha Nzume een actie op Facebook plaats: de Pieten make-over. Bekende Nederlanders delen filmpjes op social media waarin ze pleiten voor een ander uiterlijk van Piet.

De beweging tegen Zwarte Piet groeit in de loop der tijd en weet zich ook meer en meer te organiseren. Zo ontstaan er groepen als Zwarte Piet Niet en Nederland Wordt Beter. Op 5 november 2014 vindt de nationale intocht in Gouda plaats. Het samenwerkingsverband Kick Out Zwarte Piet roept op om tijdens de intocht te gaan demonstreren tegen de racistische karikatuur. De burgemeester heeft vooraf een buitenlocatie aangewezen om te demonstreren, maar de betogers komen samen op de Grote Markt in Gouda, waar de intocht ook plaatsvindt. De politie grijpt hardhandig in en negentig personen worden – naar later blijkt weer volledig onterecht – gearresteerd en afgevoerd.

Eveneens in november 2014 oordeelt het College voor de Rechten van de Mens dat met de aanwezigheid van Zwarte Piet tijdens het Sinterklaasfeest sprake is “van een jaarlijks terugkerende negatieve stereotypering van mensen met een donkere huidskleur die van een zodanige zwaarte is dat gesproken kan worden van een fenomeen met discriminatoire aspecten.” Naar aanleiding van de beslissingen van winkelketens, uitspraken van instanties, maar ook los ervan, wordt er in dag- en weekbladen veelvuldig kritiek op Zwarte Piet geuit, waarbij keer op keer wordt uitgelegd wat er niet deugt aan de racistische karikatuur. (11)

Op 1 december 2014 komt de documentaire “Zwart als roet” van Sunny Bergman op televisie. In deze documentaire wordt racisme in de Nederlandse samenleving onder de loep genomen en wordt onder andere stevige kritiek geuit op Zwarte Piet.

Op Keti Koti 2015, de herdenking van de afschaffing van de slavernij op 1 juli, wordt door 700 mensen aangifte gedaan tegen (het gebruik van) Zwarte Piet door televisiezenders en winkelketens. Een kleine twee maanden later, op 28 augustus, oordeelt de VN-werkgroep voor de uitbanning van racisme en rassendiscriminatie dat de racistische karikatuur als kwetsend en stigmatiserend ervaren kan worden en dus dermate aangepast moet worden dat dit niet meer het geval is. Begin november 2016 kondigt de zender Nickelodeon aan voor een inclusief Sinterklaasfeest te gaan en slechts gebruik te maken van ongeschminkte Pieten.

De nationale intocht vindt op 14 november 2015 plaats in Meppel. De burgemeester heeft de betogers een plek langs de route gegeven. De demonstratie verloopt, ondanks dreigementen van extreem-rechts, zonder incidenten. Jochem Myjer, een van de Zwarte Pieten uit het Sinterklaasjournaal, plaatst vlak voor de demonstratie een brief op Facebook met de vraag om van de demonstratie af te zien, vanwege de aanslag in Parijs een dag eerder. Een van de demonstranten, politiek filosoof Mathijs van de Sande, schrijft daarop een open brief aan Myjer. In de brief staat onder andere: “Je verschuilde je achter de rug van onschuldige kinderen, om je eigen positie en privileges buiten de discussie te kunnen houden. Je deed een appèl op critici van Zwarte Piet om eenzijdig de strijdbijl te begraven, maar vroeg je niet af of we de ochtend na zo’n vreselijke aanslag wel feest moesten vieren. Je stelde dat de onschuld en verbeeldingskracht van kinderen juist in deze donkere dagen gewaarborgd moeten blijven, maar dacht niet aan het verdriet van veel zwarte en bruine kinderen in Nederland, voor wie Sinterklaas géén feest is. Je riep volwassenen op om hun verantwoordelijkheid te nemen, maar had het niet over jouw eigen verantwoordelijkheid – bijvoorbeeld als jarenlange vertolker van de rol van Pietje Paniek in het Sinterklaasjournaal.”

Op 30 november wordt de CNN-documentaire van Roger Ross Williams over Zwarte Piet, getiteld “Blackface”, online gezet. Williams komt in de studio bij Humberto Tan, die dan nog RTL Late Night presenteert, om uit te leggen waarom hij deze documentaire heeft gemaakt. Tan spreekt zich in de uitzending eveneens uit tegen Zwarte Piet.

Een paar maanden later, op 13 februari 2016, protesteren circa 25 demonstranten in het Friese plaatsje Grou tegen de racistische karikatuur van Sint Piter, een plaatselijke afgeleide van Zwarte Piet. De sfeer is grimmig. Op de terugweg komt een van de demonstranten door een hartaanval om het leven.

In mei 2016 maakt Erik van Muiswinkel bekend dat hij zal stoppen als Hoofdpiet bij het Sinterklaasjournaal, wegens onvrede over het beleid ten aanzien van Zwarte Piet in het Sinterklaasjournaal. Volgens Van Muiswinkel worden beloofde afspraken niet nagekomen en lijkt het erop dat de NTR uiteindelijk toch geen afscheid wil nemen van Zwarte Piet. Dolores Leeuwin neemt om dezelfde reden afscheid. Van Muiswinkel doneert zijn Hoofdpiet-schoenen aan het Afrika Museum, als artefact over de beeldvorming van “de Afrikaan” in de westerse twintigste-eeuwse cultuur. Eind mei wordt een open brief aan de NTR gepubliceerd waarin wordt opgeroepen om Zwarte Piet nu eens voorgoed uit te zwaaien. De brief is ondertekend door meer dan 100 BN-ers.

In september 2016 oordeelt de Kinderombudsman “dat de huidige vorm van Zwarte Piet als onderdeel van het Sinterklaasfeest kan bijdragen aan pesten, uitsluiting of discriminatie en daarmee in strijd is met artikel 2, 3 en 6 IVRK. De Kinderombudsman concludeert daarom dat Zwarte Piet zodanig aangepast moet worden dat gekleurde kinderen geen negatieve effecten meer ervaren en dat ieder kind zich veilig en goed voelt bij het Sinterklaasfeest.”

Eind oktober 2016 kondigt RTL aan voor een inclusief Sinterklaasfeest te gaan en geen gebruik meer te maken van Zwarte Pieten, maar slechts Vegenpieten. Op de RTL-website staat in een verklaring: ‘De meesten van ons zijn opgegroeid met het idee dat Piet door de schoorsteen komt. Aan dat verhaal houden wij vast, wij passen alleen zijn uiterlijk aan. Ooit hebben we afscheid genomen van de roe en we stoppen ook geen kinderen meer in de zak naar Spanje, omdat het niet meer paste in ons tijdsbeeld. In onze visie past Zwarte Piet ook niet meer in het huidige tijdsbeeld en daarom kiezen we voor Schoorsteen Piet.”

Vanuit het kabinet doet minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid een duit in het zakje: hij spreekt zich uit voor de verandering van Zwarte Piet, al vindt hij niet dat de overheid dat moet initiëren. Hij biedt wel aan om een dialoog over de aanpassing van Zwarte Piet te faciliteren. Op 27 november bevestigt minister Bussemaker (OCW) dit standpunt namens het kabinet: “Het Sinterklaasfeest moet feest voor alle kinderen zijn en daarom is het kabinet er voorstander van dat het feest met de tijd meegaat.

In 2016 worden er verspreid over het land informatie- en discussie-avonden georganiseerd tegen Zwarte Piet. De nationale intocht vindt dat jaar plaats in Maassluis op 12 november. De stad wordt hermetisch afgesloten en de demonstranten die met de bus op weg waren naar Maassluis, worden in Rotterdam tegengehouden. Sommigen weten toch nog te demonstreren in Rotterdam, maar het merendeel van de demonstranten (circa 200 personen) wordt opgepakt. Amnesty International hekelt in een verklaring het demonstratieverbod van burgemeester Aboutaleb en het disproportionele geweld dat gebruikt is bij de aanhouding. Naast deze grote (geplande) demonstratie zijn er ook kleinere demonstraties tijdens lokale intochten, waaronder in Leiden, Amsterdam en Geleen.

Op 29 november antwoordt de toenmalige minister Van der Steur van Veiligheid en Justitie op schriftelijke vragen van Kamerlid Kuzu dat het kabinet wil dat het Sinterklaasfeest met zijn tijd meegaat. Hoewel hij hier precies hetzelfde zegt als Bussemaker in 2015, wordt hij nog diezelfde middag teruggefloten door premier Rutte.

Eind 2016 wordt in Vlaanderen het zogenaamde “Pietenpact” ondertekend. Meer dan twintig Vlaamse kinderzenders, speelgoedwinkels en theatergezelschappen beloven met de ondertekening van het pact om de racistische karikatuur Zwarte Piet uit te bannen, wat wil zeggen dat rode lippen, zwart geschminkte gezichten en zwarte kroespruiken vanaf 2017 in de ban gaan.

Net als in andere jaren, worden ook in 2017 door het land verspreid informatie- en discussie-avonden gehouden over (het verzet tegen) Zwarte Piet. Op een van die avonden, op woensdag 25 oktober, proberen leden van de extreem-rechtse groepering Nijmegen Rechtsaf de bezoekers van de informatie-avond te provoceren en te intimideren. Ook op social media blijft de kritiek op Zwarte Piet gestaag doorgaan, ondanks de aanhoudende bedreigingen. Marina Meubelman uit Duindorp wordt door buurtgenoten belaagd en bedreigd nadat zij op Twitter haar waardering uitspreekt voor het veranderde uiterlijk van Zwarte Piet bij de Haagse Sinterklaasintocht.

In de landelijke dag- en tijdschriften lijkt de stroom opiniestukken af te nemen. De meeste publicaties gaan over protestacties of over opiniepeilingen. Toch mogen deze drie publicaties niet ontbreken: het interview met Jerry Afriyie in NRC op 19 november, een opiniestuk in Trouw op 23 november van kinderboekenauteur Henna Goudzand Nahar, en de indrukwekkende getuigenis van Jeroen Deckmyn op vrt.be op 6 december 2017.

Op 18 november vindt de nationale Sinterklaasintocht in het Friese Dokkum plaats. Demonstranten zijn op weg naar deze intocht met twee bussen als zij plots worden tegengehouden op de snelweg door wat in de volksmond al snel “blokkeerfriezen” gaat heten. Deze Friezen en hun aanvoerder Jenny Douwes worden op 9 november 2018 veroordeeld tot taakstraffen en een schadevergoeding aan de demonstranten. Een kleine drie weken na de snelwegblokkade, op 2 december 2017, komt Kick Out Zwarte Piet alsnog bijeen in Dokkum om hun geplande protest als het ware in te halen. Er doen zich die dag geen bijzonderheden voor.

Op dezelfde dag als het verstoorde protest bij de nationale intocht in Dokkum verspert de actiegroep Stop Racisme 2017 enige tijd de Erasmusbrug tijdens de Rotterdamse Sinterklaasintocht. Eveneens op 18 november wordt in Weesp tijdens de lokale intocht gedemonstreerd. Het is het derde jaar op rij dat in Weesp een protest plaatsvindt. In het eerste jaar, in 2015, was er nog sprake van een eenmansprotest, maar ieder jaar wordt de tegenstem in Weesp groter.

In de nacht van dinsdag 21 op woensdag 22 november zorgen actievoerders ervoor dat de deuren van het Sinterklaashuis in Dordrecht niet goed open kunnen. De muren en deuren van het huis zijn beplakt met stickers met de tekst “Zwarte Piet is racisme”. In een anonieme mail aan het AD, waarin de actie wordt opgeëist, stellen de actievoerders: “Met deze ludieke en satirische actie willen wij duidelijk maken dat we het schandalig vinden dat er in een leuke multiculturele stad als Dordrecht nog altijd Sinterklaas gevierd wordt dat helaas niet voor elk kind een leuk en toegankelijk feest is.”

Dezelfde dag sluit het Sinterklaascircus in de Rotterdamse wijk Spangen de deuren. Volgens initiatiefnemer Wouter Zuidema was dit naar aanleiding van bedreigingen van anti-Zwarte Piet-activisten, maar dit blijkt bezijden de waarheid. Het circus hield zich niet aan de afspraken met WMO Radar over het gebruik van Zwarte Pieten en er waren twee demonstranten aanwezig, maar van bedreigingen is geen sprake.

Een dag later ontstaat commotie door een foto van de politie Arnhem-Noord op Facebook. Op de foto staan zwart geschminkte Pieten bij en op een politieauto. Dit leidt tot afkeurende reacties, waarna de foto verwijderd wordt. In een verklaring staat: „Iedereen moet op de politie kunnen rekenen. Voor- en tegenstanders van Zwarte Piet en mensen die hier geen mening over hebben”.

De groep Activists in residence in Zwolle, bestaande uit studenten van de theaterdocentenopleiding ArtEZ, wil op woensdag 29 november een stil protest houden tegen het gebruik van Zwarte Piet bij de Mega Sint Show in Zwolle. Na hevige bedreigingen besluit de actiegroep hiervan af te zien. Niettemin heeft de actie succes: vanaf 2018 zijn Zwarte Pieten niet meer welkom in Theater de Spiegel en Schouwburg Odeon, zegt directeur van de Zwolse theaters Hilko Folkeringa.

In oktober organiseert Doorbraak een actie via social media om een voorbeeldbrief te ondertekenen en te mailen naar diverse medewerkers en de top van de publieke omroep NTR. In de brief wordt de NTR opgeroepen om te stoppen met de figuur Zwarte Piet, wat veel anderen eerder ook al hadden geëist. Op maandag 12 november wordt de voetgangersbrug van treinstation Hilversum Mediapark versperd, waardoor NTR-medewerkers moeten omlopen om naar hun werk te gaan. Onder de leus “De NTR komt niet over de brug” proberen de demonstranten de NTR onder druk te zetten om afscheid te nemen van Zwarte Piet.

In het weekend van 17 en 18 november wil Kick Out Zwarte Piet in diverse gemeenten demonstreren tijdens de lokale intocht: Groningen, Dokkum, Leeuwarden, Zwolle, Apeldoorn, Nijmegen (dit wordt later vanwege ernstige bedreigingen afgelast), Amstelveen, Zaanstad (daar vindt de nationale intocht dat jaar plaats), Den Helder, Weesp, Hoorn (deze wordt afgelast), Den Haag, Rotterdam, Gouda, Dordrecht, Eindhoven en Tilburg. In flink wat gemeenten worden de demonstranten geconfronteerd met forse tegenwerking: dat loopt uiteen van gemeenten die moeilijk doen over demonstratierecht tot demonstranten die door de politie ontzet moeten worden nadat ze zijn aangevallen door racisten. In acht gemeenten wordt later een klachtenprocedure opgestart: in Zwolle, Weesp, Leeuwarden, Tilburg, Den Helder, Den Haag, Hilversum en Rotterdam.

Op 9 februari 2019 is wederom in Grou gedemonstreerd tegen Swarte Pyt. Een groep demonstranten stond buiten de route aan de overkant van het water waar Sint Pyter aankwam. Een kritische journalist met een aantal beveiligers wilde verslag doen van de intocht zelf, maar mocht het centrum van Grou niet in.

Uitspraken instanties

• UN Human Rights Council (UNHCR) – “The character and image of Black Pete perpetuate a stereotyped image of African people and people of African descent as second-class citizens, fostering an underlying sense of inferiority within Dutch society and stirring racial differences as well as racism.”

• Rechtbank van Amsterdam – “Zwarte Piet is kwetsend voor zwarte Amsterdammers en legt te veel de nadruk op het slavernijverleden. Veel zwarte Amsterdammers voelen zich erdoor gediscrimineerd en dat is een inbreuk op het privéleven van deze mensen.”

• College voor de Rechten van de Mens – “Veel mensen vinden Sinterklaas een mooi feest en traditie die we moeten koesteren. Ook Zwarte Piet is onderdeel van deze traditie. Maar Zwarte Piet is een racistisch onderdeel van het Sinterklaasfeest. Ook al is het niet racistisch bedoeld, het wordt wel als kwetsend ervaren. Het bevestigen van stereotiepe beelden als dom, knecht en donker werkt door en mensen hebben er last van. Uit eigen onderzoek weet het College dat discriminatie veelal niet de intentie is maar wel het effect van gedrag.”* Nogmaals het College van de Rechten van de Mens over zwarte Piet op basisscholen – “Het bestuur zal wel actief aan de slag moeten gaan om ervoor te zorgen dat zo mogelijk al volgend jaar de schoolomgeving ook in de Sinterklaastijd discriminatievrij is. Het gaat er niet om, om de figuur ‘Piet’ af te schaffen. Het gaat erom de figuur zodanig aan de kinderen op school te presenteren dat die is ontdaan van negatieve stereotyperingen.”

• Artikel 1 Midden Nl – “Zwarte Piet wordt door steeds meer Nederlanders gezien als een karikatuur van zwarte mensen. De huidige figuur van Zwarte Piet heeft een zwart geschminkte huid, kroeshaar, oorringen en rode dikke lippen. De rolverdeling tussen een blanke baas en zijn zwarte knechten die ieder jaar met een boot Nederland binnen varen, roept associaties op met het slavernijverleden. Daarnaast wordt Zwarte Piet soms neergezet als dom. Deze negatieve stereotyperingen zorgen ervoor dat een groep Nederlanders zich gediscrimineerd voelt. Wanneer dit gevoel als onterecht wordt beoordeeld, is dat voor deze groep extra kwetsend. Veel Nederlanders hebben het sinterklaasfeest als een mooi en gezellig familiefeest ervaren en zijn ervan overtuigd dat Zwarte Piet niet is verzonnen om te kwetsen. Maar het feit dat een groep Nederlanders de figuur van Zwarte Piet als discriminerend en kwetsend ervaart, is voor Art.1 MN voldoende reden om bij te dragen aan een positieve verandering van de traditie. Het College voor de Rechten van de Mens raadt aan om Zwarte Piet zo aan te passen dat associaties met raskenmerken en een negatief stereotype van mensen met een donkere huidskleur niet meer opkomen. Het VN-Comité inzake de uitbanning van rassendiscriminatie (CERD) uitte in 2015 haar zorgen over het feit dat het karakter Zwarte Piet soms afgebeeld wordt op een manier die negatieve stereotypen van mensen van Afrikaanse afkomst weerspiegelt. In september 2016 sprak de Kinderombudsman zich uit, nadat zij met kinderen gesprekken had gevoerd over Zwarte Piet. Uit die gesprekken bleek dat de figuur Zwarte Piet kwetsend kan zijn en kan bijdragen aan pesten, uitsluiting of discriminatie. Ook kinderen die deze ervaringen niet hebben gaven aan dat, wanneer Zwarte Piet negatieve ervaringen oplevert, de figuur moet worden aangepast.”

• Kinderombudsman – “De figuur van Zwarte Piet kan bijdragen aan pesten, uitsluiting of discriminatie en is daarmee in strijd met het Kinderrechtenverdrag. De Kinderombudsman stelt dat Zwarte Piet zodanig moet worden aangepast dat kinderen geen negatieve effecten meer ervaren door het Sinterklaasfeest. Door Zwarte Piet te ontdoen van discriminerende en stereotyperende kenmerken kan er van hem een figuur gemaakt worden die recht doet aan het plezier dat zovelen beleven aan de Sinterklaastraditie.”

Sanne de Vries

Voetnoten

1. De bron van dit stuk zou een artikel zijn in Vrij Nederland. Het is (nog) niet mogelijk geweest deze brontekst te onderzoeken.

2. Helsloot, Sich verkleiden in der Niederländischen Festkultur, p.149.

3. Cultuur en migratie in Nederland. Veranderingen van het alledaagse 1950-2000. Hoving e.a. (red). p.255.

4. Zwarte Piet in spotprenten 1871-2017, Jan de Bas, p.172.

5. Hoving (red), p.255.

6. Hoving (red.), p257. Citaat uit Weekkrant Suriname, 21 november 1981.

7. De Bas, p. 174.

8. Hoving (red.), p 259,

9. Vaak wordt verwezen naar Witte Pieten in 1935 in Amsterdam, maar dit zijn herauten.

10. Haagsche Courant, 22 november 2003.

11. Een greep uit de publicaties:

• Yvonne Kruiper: “Natuurlijk kwetst Zwarte Piet Surinamers”, Volkskrant, 18 oktober 2014.

• Jerry Afriyie: “Zwarte Piet is een belediging”, Trouw, 8 november 2014.

• Harriet Duurvoort: “Waarom ik anders over Zwarte Piet ben gaan denken”, Volkskrant, 6 december 2014.

• Niek Stolker: “Met het krampachtig vastklampen aan Zwarte Piet staat Nederland internationaal voor schut”, HP de Tijd, 26 augustus 2014.